شاخصه‌های فیزیکی بررسی کیفیت جوجه یک روزه

چکیده

تمام پارامترهایی که مستقیماً با نقش جوجه در سودآوری تولید طیور ارتباط دارد، تحت تأثیر کیفیت جوجه یک‌روزه قرار می‌گیرد. شاخص‌های مختلفی برای بررسی کیفیت جوجه یک‌روزه گوشتی یا تخم‌گذار مورد استفاده قرار می‌گیرند که شامل ویژگی‌های فیزیکی قابل‌مشاهده مانند وضعیت منقار، ناف، پاها و وزن است. همچنین موارد پنهان مانند سطح آنتی‌بادی، اختلالات فیزیولوژیکی، عفونت‌ها و کمبودهای تغذیه‌ای گله مادری نیز نقش مهمی در کیفیت نهایی جوجه‌ها دارند.
از سوی دیگر، مدیریت جوجه‌کشی و حمل‌ونقل جوجه‌ها شامل جداسازی تخم‌مرغ‌های کوچک از تخم‌مرغ‌های بزرگ‌تر، بهداشت جوجه‌کشی و شرایط حمل‌ونقل، کنترل عفونت کیسه زرده، آلودگی آسپرژیلوزیسی و تمیزی تخم‌مرغ از عوامل بسیار مؤثر بر کیفیت نهایی جوجه‌ها محسوب می‌شوند.
جوجه نامناسب، پاسخگویی مناسبی به زمان، سرمایه و زحمتی که در طول پرورش آن صرف می‌شود نخواهد داشت.
هدف از مقاله حاضر بررسی شاخصه‌های فیزیکی ارزیابی و درجه‌بندی کیفی در جوجه‌های یک‌روزه و ارائه دیدگاه‌هایی برای بهبود بهره‌وری گله‌های پرورشی است.

مقدمه

شروع موفق با یک گله جدید به کیفیت جوجه‌های یک‌روزه حاصل از جوجه‌کشی صنعتی بستگی دارد. بر این‌اساس، ارزیابی کیفیت جوجه‌ها امری ضروری است تا بتوان خروجی گله را تخمین زده و اقدامات لازم برای بهبود وضعیت را پیش‌بینی کرد.
تنها تخمین کیفی جوجه‌ها که معمولاً انجام می‌گیرد، درجه‌بندی جوجه‌ها به سه دسته خوب، متوسط و ضعیف است. این درجه‌بندی تقریباً همیشه توسط مزارع جوجه‌کشی و نه توسط فرد دیگری انجام می‌شود و در نبود این درجه‌بندی، هیچ‌کس نمی‌داند چگونه باید ارزیابی جوجه‌ها را انجام دهد.

در کنار این نوع ارزیابی، اطلاعاتی در خصوص فرایند جوجه‌کشی و گله‌های مادری نیز ثبت می‌گردد. درصد تخمگذاری، درصد باروری و نیز کیفیت تخم‌مرغ‌ها بررسی می‌گردد. همچنین میزان مرگ‌ومیر جوجه‌ها در اولین هفته پرورش ثبت می‌شود تا تحلیل دقیقی از کیفیت اولیه گله به‌دست آید.

برای اینکه اطلاعات و جزئیات بیشتری در خصوص کیفیت جوجه‌های یک‌روزه و سیستم درجه‌بندی کیفی داشته باشیم، نیاز به یک سیستم درجه‌بندی کیفی هوشمند جوجه‌های یک‌روزه داریم که هدف آن رسیدن به کیفیت و عملکرد بالاتر است. درواقع هدف از ایجاد این سیستم، دستیابی به جوجه‌هایی با کیفیت بالاتر و عملکرد بهینه در دوره رشد است.

این سیستم، تنها ابزاری است که می‌تواند کیفیت جوجه‌ها را اندازه‌گیری کرده و مشخص کند تا چه اندازه و چگونه این پارامترها می‌توانند کیفیت تولید را بهبود بخشند. لذا باید یک دستورالعمل استاندارد برای ارزیابی جوجه‌ها تدوین شود و کارکنان نیز آموزش ببینند تا از بروز هرگونه اختلال در سیستم درجه‌بندی کیفی جوجه‌ها جلوگیری شود.

منظور از کیفیت جوجه چیست؟

چطور می‌توان کیفیت جوجه را ارزشیابی کرد و درنتیجه آن‌ها را در گروه‌های باکیفیت یا بی‌کیفیت قرارداد؟ کیفیت جوجه تمام پارامترهایی را که مستقیماً با توانایی جوجه در ایجاد سود مرتبط هستند، تحت تأثیر قرار می‌دهد.

محصول نهایی فرآیند جوجه‌کشی، جوجه یک‌روزه است که خود، ماده اولیه مزارع پرورشی بوده و درنتیجه فاکتور تعیین‌کننده و سرنوشت‌ساز برای مرغداری‌ها و تولیدکنندگان طیور محسوب می‌شود.

قبل از دوره جوجه‌درآوری، شاخص‌هایی از قبیل شرایط ماشین جوجه‌کشی، طول مدت نگهداری تخم‌ها، سن گله مادر در کنار شرایط انکوباسیون می‌تواند کیفیت جوجه یک‌روزه و درنتیجه عملکرد پرنده در دوره پرورش را تحت تأثیر قرار دهد.

همچنین گزارش‌هایی وجود دارد که جوجه‌درآوری خوب لزوماً با کیفیت بالای جوجه‌های یک‌روزه مرتبط نیست؛ لذا امروزه مبنای ارزیابی جوجه‌های یک‌روزه موضوعی مهم برای بررسی و تحقیقات علمی در حوزه پرورش طیور شده است.

اصطلاح کیفیت جوجه یک‌روزه نسبتاً مبهم است و عوامل متعددی می‌توانند بر آن تأثیرگذار باشند. از گله مادری تا نحوه جوجه‌کشی، شرایط حمل‌ونقل تا تحویل نهایی در مرغداری و شیوه‌های مدیریتی همگی به نوعی در بهبود یا افت کیفیت جوجه‌ها نقش دارند.

بسیاری از خصوصیات جوجه یک‌روزه از مدتی قبل از رسیدن تخم‌مرغ‌ها به هچری منشأ می‌گیرند؛ اما شرایط محیطی، زمان نگهداری و مدیریت تخم‌مرغ‌ها نیز می‌توانند بر کیفیت جوجه تأثیرگذار باشند.

با توجه به گستردگی شاخصه‌های مؤثر بر کیفیت جوجه یک‌روزه، دسته‌بندی این شاخصه‌ها و بررسی هر گروه می‌تواند نتایج مفیدی برای تولیدکنندگان و مزارع پرورش طیور به همراه داشته باشد.

در این زمینه گزارش‌های مختلفی وجود دارد؛ برای مثال شاخص‌هایی مثل وزن جوجه، سلامت اندام‌های حرکتی، وضعیت کیسه زرده، درصد زنده‌مانی جوجه‌ها و سلامت ناف به‌عنوان شاخص‌های بارز در بسیاری از پژوهش‌ها موردبررسی قرار گرفته‌اند.

در پژوهشی که توسط Patrick Ketels در سال 2011 انجام شد، مهم‌ترین صفات موردبررسی در ارزیابی و درجه‌بندی جوجه‌های یک‌روزه به‌صورت زیر عنوان شدند:

1. چشم‌ها: باید تمیز و براق باشند.

2. ناف: باید بسته و تمیز بوده و عاری از ترشحات لزج باشد.

3. پاها: مفاصل قرمز و ملتهب نبوده و ظاهر آن‌ها نافرم نباشد.

4. نوک: تمیز، دارای رنگ طبیعی و به فرم طبیعی باشد.

5. باقی‌مانده کیسه زرده: دارای بافتی نرم و منعطف باشد.

6. پرها: باید خشک و براق باشند.

7. دمای بدن: بین 40 تا 40.8 درجه سلسیوس باشد.

8. طول بدن

با این‌حال، بین این شاخصه‌ها و عملکرد نهایی جوجه‌ها در دوره پرورش ارتباط قوی و محکمی گزارش نشده است؛ لذا ضروری است شاخص‌های مورداستفاده برای درجه‌بندی جوجه‌های یک‌روزه مورد بازبینی و به‌روزرسانی علمی قرار گیرد.

مهم‌ترین شاخص‌هایی که در منابع به آن اشاره‌شده‌اند، در این مقاله موردبررسی قرار می‌گیرند تا بتوان معیار دقیق‌تری برای ارزیابی کیفیت جوجه‌های یک‌روزه در مرغداری‌ها ارائه داد.

Chick Body Weight

یکی از شاخصه هایی که به‌صورت گسترده برای ارزیابی جوجه یک‌روزه مورد استفاده قرار میگیرد، وزن بدن است. اگرچه پژوهش های اخیر نشان داده‌اند که اختلاف وزن جوجه های یک‌روزه تا اندازه زیادی می تواند به دلیل اختلاف در توده باقیمانده کیسه زرده باشد و اندازه گیری توده بدنی بدون کیسه زرده در عمل محدودیت‌های زیادی دارد.

شکم جوجه یک‌روزه باید نرم و صاف باشد. شکم نفاخ و سفت، نشانه زرده بد جذب است و اغلب منجر به مشکلاتی در هنگام پرورش نظیر افزایش میزان مرگ‌ومیر در هفته اول می‌شود. زیر شکم جوجه‌ها باید خشک و براق باشد و ظاهری خیس و چسبنده مطلوب نیست.

Chick Length

یافته های محدودی در خصوص ارتباط بین طول بدن جوجه و عملکرد رشد جوجه وجود دارد. بر اساس پژوهشی که توسط Hill در سال 2002 گزارش ‌شده است، جوجه های دارای کوتاه‌ترین طول بدن در دستگاه جوجه کشی، در یک هفته اول دوره پرورش دارای بیشترین درصد مرگ‌ومیر بودند؛ اما یکی از بزرگ‌ترین چالش‌هایی که تولیدکنندگان با آن مواجه هستند، دسترسی به ابزاری برای اندازه‌گیری طول بدن جوجه در یک‌روزگی است و ازآنجا که وزن بدن اطلاعاتی در این زمینه در دسترس ما قرار نمی‌دهد، نیاز به این ابزار نیازی بزرگ است.

در طول دوره انکوباسیون، جنین برای تأمین انرژی از ذخایر کیسه زرده استفاده کرده و در انتهای دوره، مقادیری از بقایای کیسه زرده باقی می‌ماند. این ذخایر درست قبل از خروج از تخم توسط بدن برداشت شده و انرژی موردنیاز جوجه در اولین روز زندگی را تأمین می کند.

وزن در یک‌روزگی تنها وزن جوجه نیست، بلکه بقایای کیسه زرده هم در آن وجود دارد. برای مثال، جوجه یک‌روزه 45 گرمی می تواند ترکیبی از 35 گرم وزن جوجه به همراه 10 گرم وزن بقایای کیسه زرده و یا 42 گرم وزن خود جوجه به همراه 3 گرم وزن بقایای کیسه زرده باشد. در مقایسه این دو وزن بقایای زرده، نتیجه‌گیری می شود که جوجه ای با وزن بدن 42 گرم دارای 20% بافت بدنی بیشتر در مقایسه با جوجه 35 گرمی بوده است (7).

یک فاکتور بسیار مهم در طول بدن جوجه یک‌روزه، سن گله مادری است؛ به‌طوری‌که با افزایش سن متوسط مولدین، طول بدن جوجه افزایش می‌یابد (4). به این مفهوم که تنها جوجه‌هایی ازنظر طول بدن با یکدیگر قابل‌مقایسه هستند که از والدینی با یک میانگین سنی مشابه می آیند.

همچنین ارتباط مستقیمی بین طول بدن جوجه و رشد اندام‌های داخلی گزارش شده است. برای مثال، وزن قلب و کبد به‌طور قابل‌توجهی بین گروه های بزرگ و کوچک متفاوت بودند. همچنین وزن طحال بین هر سه گروه بزرگ، متوسط و کوچک به‌طور معنی داری متفاوت بود.

در جدول زیر، متوسط وزن برخی از اندام‌های داخلی در گروه‌های مختلف ازنظر طول بدن گزارش شده است (8).

جدول 1: متوسط وزن و طول اندام‌های داخلی در جوجه‌هایی با اندازه طول بدن متفاوت

Novel Score

یکی از پارامترهای بسیار مهم دیگر در ارزیابی کیفی جوجه‌ها، وضعیت ناف در آن‌ها است. در صورت مناسب نبودن شرایط انکوباسیون، جوجه‌ها رشد ضعیفی خواهند داشت و درصد جوجه‌هایی که ناف آن‌ها به درستی بسته نمی‌شود، افزایش‌یافته و سوراخ ناف به رنگ سیاه قابل‌مشاهده است (6).

جوجه‌هایی که رشد مناسب داشته‌اند، دارای ناف کاملاً بسته‌شده و تمیز خواهند بود. بسته شدن نامناسب ناف، خطر آلودگی و عفونت کیسه زرده را افزایش داده که اغلب کشنده خواهد بود.

ازآنجایی‌که کیسه زرده دارای گردش خون و رگ خونی نیست، با نفوذ باکتری به داخل کیسه زرده، سیستم ایمنی و آنتی‌بادی‌ها نمی‌توانند آن‌ها را از بین ببرند (10).

نمایی از انواع ناف از جهت میزان بسته شدن در شکل زیر نشان داده‌شده است.

ناف خوب، بسته، خشک و بدون بقایای پوسته و غشای تخم‌مرغ است. جوجه باید به‌صورت دستی بررسی شود تا کیفیت ناف آن کنترل شود. ناف خشک و به رنگ پوست اما محدب و خشن هم صحیح نیست؛ اما بسیار بهتر از ناف نشتی یا پرخون است.

شایع‌ترین مشکلات ناف را می‌توان به ۴ گروه دسته‌بندی کرد:

• ناف کبود شده یا دکمه سیاه

• ناف رشته‌ای

• ناف باز و التیام‌نیافته (اغلب با زرده باقی‌مانده)

• ناف عفونی

Uniformity

ازآنجایی‌که جوجه‌های یک‌روزه توانایی تنظیم دمای بدن خود را ندارند، یکی از فاکتورهای مهم برای جوجه‌های یک‌روزه یکنواختی است. دمای محیط اثر مستقیمی بر دمای بدن جوجه می‌گذارد و با کاهش دمای محیط، دمای داخلی بدن جوجه‌ها نیز کاهش پیدا می‌کند. ازآنجایی‌که نسبت سطح به حجم بدن در جوجه‌های کوچک‌تر بیشتر است، آن‌ها در مقایسه با جوجه‌های درشت‌تر دمای بیشتری از دست می‌دهند (11)؛ لذا برای فراهم کردن شرایط مناسب‌تر برای جوجه‌های یک‌روزه، یکنواختی اهمیت بالایی دارد.

Temperature

جوجه‌ها در اولین روز زندگی توانایی تنظیم دمای بدن خود را ندارند، از طرفی سیستم گوارشی و ایمنی هنوز به‌طور کامل توسعه پیدا نکرده است؛ لذا محیط زندگی جوجه یک‌روزه باید دارای دمای مناسبی برای جوجه باشد.
دمای بدن نرمال در جوجه یک‌روزه 6/40 درجه سانتی‌گراد است. در این دما، فرایندهای متابولیکی و رشد و نمو در شرایط طبیعی انجام می‌گیرد. تنها راه صحیح برای کنترل دمای محیط، اندازه‌گیری دمای بدن جوجه است و این دما به‌عنوان شاخص تنظیم دمای محیط مورداستفاده قرار می‌گیرد.

Legs and Beak

پاها و نوک باید به‌خوبی مورد بازرسی قرار گیرند. مفاصل و یا نوک قرمز، علامت دمای بالا در ستر یا هچر هستند (2). این وضعیت به شرایط بد در ستر یا هچر نسبت داده می‌شود.
هنگامی‌که رطوبت خیلی زیاد است، ازآنجایی‌که جوجه بیش‌ازحد گرم شده، با پاهای تاشده خود به پوسته می‌خورد و تلاش می‌کند به زور از پوسته‌اش در سریع‌ترین زمان ممکن خارج شود، جوجه اغلب به‌شدت فشار می‌آورد و در این فرآیند به مفصل‌هایش آسیب می‌رساند.

لکه‌های قرمز روی مفاصل و نوک مشکل خاصی را نشان نمی‌دهند؛ اما می‌توانند اطلاعاتی در مورد روند جوجه‌درآوری ارائه دهند.
دمای بالا در زمان خروج از تخم و یا بلافاصله بعد از خروج از تخم، هضم بقایای کیسه زرده توسط جوجه را دچار مشکل کرده و شانس ابتلا به عفونت ناف را در جوجه‌های یک‌روزه افزایش می‌دهد.

انگشتان پا و پاها باید صاف، نرم و بدون ضایعات یا تورم باشند. پنجه جوجه درجه‌یک، هیچ نشانه‌ای از تورم نشان نمی‌دهد و رنگ پوست معمولی دارد. برعکس، جوجه‌هایی که کیفیت پایین‌تری دارند، اغلب پاهای کم‌آب با پنجه قرمز و متورم دارند.

جوجه‌هایی با پاهای خوب می‌توانند آزادانه حرکت کنند، به دنبال غذا یا نوشیدنی بگردند و به شیوه‌ای طبیعی رفتار کنند. علاوه بر این، داشتن پاهای خوب به جوجه‌ها اجازه می‌دهد تا ماهیچه‌های خود را به‌طور مطلوب توسعه دهند؛ اما مفصل قرمز، جراحات، کم‌آبی (پای دهیدراته) یا باز شدن پاها ممکن است از رفتار طبیعی جوجه‌ها جلوگیری کند.

منقار برای سلامت جسمانی حیاتی است؛ زیرا برای تنفس، نوشیدن آب و برداشتن غذا استفاده می‌شود؛ بنابراین باید سالم و کامل باشد. سوراخ‌های بینی باید تمیز و باز باشند تا جوجه بتواند به‌طور طبیعی نفس بکشد. هرگونه منقار نامنظم که به‌خوبی با یکدیگر هماهنگ نباشند، نشان‌دهنده بدشکلی هنگام تولد و جوجه ضعیف است.
لکه قرمز بالای منقار یا خونریزی از سوراخ‌های بینی، نشان‌دهنده گرمای بیش‌ازحد است؛ زیرا جوجه‌ها می‌خواستند خیلی سریع از پوسته تخم بیرون آیند و با کار زیاد روی پوسته تخم‌مرغ به منقار خود آسیب می‌رسانند.

جوجه با منقار ضربدری اغلب ارثی است یا در اثر عفونت ویروسی ایجاد می‌شود. این جوجه‌ها باید حذف شوند؛ زیرا نمی‌توانند به‌راحتی در فارم زندگی و رشد کنند.

Egg Storage

قبل از شروع دوره انکوباسیون تخم‌مرغ‌ها، آن‌ها به سالن جوجه‌کشی منتقل می‌شوند. شرایطی که تخم‌ها در آن نگهداری می‌شوند، نقش بسیار مهمی در فرایند انکوباسیون دارند.

مهم‌ترین اثر شرایط نگهداری تخم‌ها این است که تا قبل از شروع دوره انکوباسیون، هیچ شانسی برای شروع فعالیت جنینی داخل تخم‌مرغ‌ها وجود ندارد و این فعالیت در دمای ۱۸ درجه سلسیوس آغاز می‌گردد.

این دما با نگهداری تخم‌ها در شرایط مناسب باید تأمین گردد. دمای مناسب و توصیه‌شده برای نگهداری تخم‌مرغ‌های آماده جوجه‌کشی در جدول زیر گزارش‌شده است.

Incubation Process

طی زمان انکوباسیون، همیشه دمای پوسته تخم‌مرغ باید معیاری برای بررسی وضعیت جوجه درآوری باشد. پژوهش‌ها نشان داده‌اند که بیشترین میزان جوجه درآوری و رشد جنین همیشه در شرایطی اتفاق افتاده که در تمام دوران جوجه‌کشی، دمای پوسته تخم‌مرغ ۸/۳۷ درجه سانتی‌گراد حفظ ‌شده است (6).

فاکتور مهم دیگر، درصد رطوبت است؛ در زمان تنظیم رطوبت نسبی در ماشین جوجه‌کشی باید توجه داشت که تخم‌مرغ‌ها باید در ۱۸ روز اول جوجه‌کشی ۱۳ تا ۱۱ درصد از رطوبت خود را از دست بدهند (3) که این کاهش حاصل تبخیر آب است. رطوبت نسبی در انکوباتور باید به‌اندازه‌ای باشد که تخم‌ها تبخیر شدید ولی کافی داشته باشند.

Feathers

رایج‌ترین شاخص ظاهری در ارزیابی جوجه‌ها، رنگ پرها می‌باشد. رنگدانه‌های پر جوجه‌ها منشأ از زرده دارد و ازآنجایی‌که زرده منبع انرژی و سوخت برای جنین می‌باشد، برداشت مناسب از زرده منجر به پرهای زردتر و درنتیجه رشد بیشتر جنین می‌شود.

برداشت بهتر زرده و کوچک‌تر بودن باقی‌مانده کیسه زرده می‌توانند به‌عنوان شاخصه‌هایی برای کیفیت بهتر جوجه‌ها باشند. درعین‌حال مقالات و پژوهش‌ها در این مورد بسیار محدود است.

جوجه‌ها باید ظاهری یکنواخت با پرهای تمیز، خشک و عاری از هرگونه موادی مانند زرده تخم‌مرغ داشته باشند. داشتن پر روی سر و گردن جوجه‌های یک روزه نیز مهم است. پر باید نسبتاً یکنواخت در تمام جوجه‌ها رشد یافته باشد. پرندگان ازنظر رنگ‌های عجیب و غیرعادی در بین جوجه‌ها باید بررسی شوند.

نتیجه‌گیری

با اینکه جوجه یک روزه در نهایت سازنده محصول نهایی مرغدار است؛ اما در مقابل، این به مرغدار بستگی دارد که در ادامه پرورش، بهترین عملکرد ممکن را در هر موقعیتی انجام دهد و به‌طور مداوم الزامات امنیت زیستی را در ذهن داشته باشد.

مدیریت در این بخش بسیار مهم است و می‌توان با مدیریت نامطلوب، جوجه درجه‌یک را به‌سرعت به جوجه مردود تبدیل کرد.

منابع

1. Bestman, M., Ruis, M., Heijmans, J., & van Middelkoop, K. (2011). Kipsignalen.

2. Boerjan, M. (2006). Maximising chick uniformity, performance and vitality.

3. Boerjan, M. (2010). Optimal weight loss profile during incubation.

4. Hill, D. (2002). Chick length uniformity profiles as a field measurement of chick quality.

5. Ketels, P. (2011). Controlling the chick quality.

6. Lourens, A., van den Brand, H., Meijerhof, R., & Kemp, B. (2005). Effect of eggshell temperature during incubation on embryo development, hatchability, and post-hatch development.

7. Meijerhof, B. (2006). Chick size matters.

8. Molenaar, R., & Reijrink, I. (2006). Chick length & organ development.

9. Pawłowska, E., & Sosnówka-Czajka, E. (2019). Factors affecting chick quality in Poland.

10. Rad, M., Esmailnejad, Z., & Keleidari, Gh. (2003). Identification of gram-positive bacteria involved in yolk sac infection.

11. Van de Ven, L. (2005). Maximizing uniformity through top-level hatchery practice.