رشد جبرانی در گوسفند پرواری| راز افزایش وزن‌های چشمگیر

چکیده

پرواربندی گوسفند یکی از راهبردهای مهم در تولید گوشت است که موفقیت آن مبتنی بر شاخص‌های کلیدی عملکردی است.
میانگین افزایش وزن روزانه، مهم‌ترین معیار ارزیابی بازدهی اقتصادی در واحدهای پرواربندی محسوب می‌شود.
این شاخص از آنجا اهمیت دارد که مستقیماً با ضریب تبدیل خوراک در ارتباط است و در نهایت، سودآوری واحد پرورشی را تعیین می‌کند.
عوامل متعددی از جمله سن حیوان، جنس، شرایط تغذیه‌ای پیش از پروار، نوع و ترکیب جیره غذایی، برنامه خوراک‌دهی، مدیریت بهداشت و بیماری‌ها و شرایط محیطی بر میزان افزایش وزن در گوسفند پرواری موثر هستند.
با وجود این عوامل، باید توجه داشت که میزان افزایش وزن در نهایت محدود به توان ژنتیکی حیوان است.
اما نکته جالب توجه، مشاهده افزایش وزن‌های چشمگیر و فراتر از انتظارات معمول و گزارش‌های علمی است.
در برخی از موارد، چنین افزایش وزن‌های غیرمنتظره‌ای به عواملی مانند نوع خاصی از جیره غذایی، نژاد گوسفند منحصر به فرد و یا برنامه‌های اصلاح نژادی خاصی نسبت داده می‌شود که اغلب غلط و گمراه‌کننده است.
حال آنکه این پدیده ناشی از یک مکانیسم فیزیولوژیکی طبیعی به نام رشد جبرانی در گوسفند پرواری است.
در این مقاله مفهوم رشد جبرانی و برخی از سازوکارهای فیزیولوژیکی و جنبه‌های کاربردی آن در مدیریت پرواربندی گوسفند بیان خواهد شد.

مقدمه

رشد جبرانی چیست؟

رشد جبرانی چیست؟ رشد جبرانی، پدیده‌ای طبیعی است که طی آن حیوان پس از یک دوره محدودیت تغذیه‌ای، قادر به جبران رشد از دست رفته و حتی فراتر از آن می‌شود. این پدیده در گونه‌های مختلف حیوانی از جمله مرغ، گاو و گوسفند مشاهده شده است(1). اگر بخواهیم از جنبه فیزیولوژیکی به این پدیده نگاه کنیم، عوامل گوناگونی سبب بروز آن می‌شوند و فرآیندی پیچیده است. تغییرات هورمونی (مانند تغییر در میزان هورمون رشد و گیرنده‌های آن، همچنین هورمون انسولین، فاکتور رشد شبه انسولین و هورمون‌های تیروئیدی)، تغییر در متابولیسم و نیاز نگهداری و همچنین تغییر در ترکیب بدن از جمله عواملی هستند که اساس رشد جبرانی را تشکیل می‌دهند(2(.

پدیده رشد جبرانی شامل دو مرحله است:

1. مرحله محدودیت خوراک: در این مرحله، مقدار یا کیفیت خوراک محدود بوده و رشد حیوان کاهش می‌یابد.
2. مرحله رشد جبرانی: پس از دوره محدودیت، حیوان با یک رژیم غذایی کامل و متعادل تغذیه می‌شود که منجر به افزایش چشمگیر نرخ رشد می‌گردد.

همان‌طور که در شکل 1 نشان داده شده است، در مرحله محدودیت خوراکی رشد کاهش یافته و پس از رفع محدودیت، سرعت رشد به طور قابل توجهی افزایش می‌یابد. میزان توانایی حیوان برای جبران رشد از دست رفته به عوامل مختلفی بستگی دارد که از جمله مهم‌ترین آنها عبارتند از:

1. سن حیوان: بیشترین میزان رشد جبرانی در دوره رشد (پس از شیرگیری تا سن 6-7 ماهگی) اتفاق می‌افتد. بره‌های تازه متولد شده یا نزدیک به بلوغ یا حیوان بالغ معمولاً توانایی کمتری برای جبران رشد دارند.
2. شدت محدودیت غذایی: شدت محدودیت به مقدار خوراک دریافتی از نظر کمی یا کیفی اشاره دارد. افزایش شدت محدودیت باعث طولانی‌تر شدن دوره رشد جبرانی می‌شود.
3. مدت زمان محدودیت غذایی: مدت طولانی‌تر محدودیت غذایی می‌تواند موجب افزایش نرخ رشد در اوایل دوره رشد جبرانی شود.

میزان جبران وزن از دست رفته با شاخصی تحت عنوان “شاخص رشد جبرانی” محاسبه می‌شود. این شاخص به صورت درصدی از تفاضل وزن از دست رفته در دوره محدودیت خوراک (مقدار عبارت A در شکل زیر) و وزنی که در پایان دوره رشد جبرانی، جبران نشده است (مقدار عبارت B در شکل) نسبت به وزن از دست رفته در دوره محدودیت خوراک، بیان می‌شود. معمولاً میزان رشد جبرانی بین 50 تا 100 درصد است، اما مقادیر بالای 70 درصد شاخص رشد جبرانی موفقیت‌آمیز تلقی می‌شود(2).

شکل 1- الگوری رشد بره‌های پرواری با اعمال دوره محدویت غذایی و سپس تغذیه آزاد (خط منقطع —) در مقابل الگوی رشد بره‌هایی که در کل دوره پرورش به صورت آزاد تغذیه شده‌اند (خط ممتد ____)، همراه با معادله محاسبه شاخص رشد جبرانی (برگرفته از Hornick و همکاران، 2000).

چگونگی بهره‌گیری اقتصادی از رشد جبرانی

در مقایسه با بسیاری از مناطق دنیا، دوره پروار و در نتیجه وزن کشتار برای بره‌های پرواری در ایران نسبتا بالاتر است. لذا می توان از پدیده رشد جبرانی در شرایط پرورشی ایران به نحو ویژه‌ای استفاده کرد. همانطور که گفته شده، رشد جبرانی ناشی از یک دوره محدودیت خوراکی است که در این دوره میزان یا کیفیت خوراک محدود می‌شود. استفاده از خوراک کمتر یا با کیفیت پایین سبب کاهش هزینه‌های تولید خواهد شد. از سوی دیگر، افزایش نرخ رشد و بهبود ضریب تبدیل خوراک بویژه در اوایل دوره رشد جبرانی نیز افزایش بهره‌وری اقتصادی را به دنبال خواهد داشت. لذا می‌توان از این پدیده در جهت کاهش هزینه‌ها و افزایش درآمد استفاده کرد. میزان محدودیت خوراک را می‌توان به گونه ای اعمال کرد که بره‌ها افزایش وزنی معادل 30 تا 50 درصد رشد طبیعی خود را داشته باشند. همچنین مدت زمان محدودیت غذایی می تواند بین 1 تا بیشتر از 3 ماه متغیر باشد. بسته به شدت و مدت محدودیت، میزان رشد جبرانی نیز متفاوت خواهد بود (مراجعه شود به بخش ب).

محدودیت خوراک به چند صورت می‌تواند اعمال شود:

1. محدودیت خوراک در مراتع و چراگاه: در صورتی که از مراتع با کیفیت و کمیت پایین علوفه، برای تغذیه بره‌های از شیرگرفته شده استفاده شود، به خودی خود محدودیت خوراک اعمال می شود. در صورت دسترسی آسان و کم هزینه به چنین مراتعی، هزینه دوره رشد بره‌ها کاهش پیدا خواهد کرد.
2. تغذیه بره‌ها با جیره غذایی کم کیفیت: منظور از کیفیت خوراک، میزان پروتئین و انرژی جیره غذایی است. برای اعمال محدودیت می‌توان میزان کنسانتره را بین 30 تا 50 درصد از جیره غذایی بره‌های پرواری در نظر گرفت (کاهش میزان کنسانتره به معنی افزایش شدت محدودیت غذایی است).
3. محدود شدن رشد ناشی از بیماری و سوء تغذیه: در برخی موارد، بیماری به ویژه بیماری های انگلی سبب کاهش رشد حیوان می‌شود. اما پس از درمان صحیح بیماری، امکان رشد از دست رفته در بره‌های در حال رشد وجود خواهد داشت. همچنین سوء تغذیه در بره‌های شیرخوار به دلیل عدم دریافت میزان کافی شیر و یا خوراک آغازین و یا ابتلا به بیماری در دوره شیرخوارگی، سبب عدم رشد کافی در این دوره خواهد شد. هرچند نتایج مطالعات نشان است که بره‌هایی که در دوره شیرخوارگی با سوء تغذیه مواجه شده‌اند (به اصطلاح بره‌های شیرسوز) رشد جبرانی قابل توجهی ندارند، اما برخی نتایج نشان می‌دهد که رشد جبرانی در این دسته از بره‌ها نیز حادث خواهد شد، اما در دوره زمانی طولانی تر (3).

پس از دوره محدودیت غذایی، دوره رشد جبرانی آغاز می‌شود. در این دوره، بره‌ها باید با جیره غذایی کامل و در حد اشتها (تغذیه نامحدود یا آزاد یا ad libitum) تغذیه شوند. استفاده از جیره غذایی حاوی 30 درصد علوفه و 70 درصد کنسانتره با میزان پروتئین خام در حدود 15 درصد، روشی معمول برای پرواربندی است که برای استفاده در دوره رشد جبرانی قابل قبول است. همچنین می تواند از جیره‌های تماما کنسانتره با استفاده از دانه سالم غلات نیز استفاده کرد(1)

توجه به نکات زیر حائز اهمیت است:

• حفظ سلامت حیوان در دوره محدودیت خوراک ضروری است. تأمین ویتامین‌ها و مواد معدنی کافی از اهمیت بالایی برخوردار است.
• تغییر جیره غذایی از جیره غذایی محدود به جیره غذایی دوره رشد جبرانی، حتما باید به صورت تدریجی انجام شود. همچنین واکسیناسیون دام ها در مقابل بیماری انتروتوکسمی و نیز انگل زدایی نیز باید به صورت دقیق انجام شود تا بهترین نتیجه حاصل گردد.
• افزایش نرخ رشد در اوایل دوره رشد جبرانی (چند هفته اول) چشمگیر است و پس از آن در محدوده رشد طبیعی خواهد بود. در اوایل دوره رشد جبرانی، افزایش وزن بیشتر به صورت افزایش میزان ماهیچه است و به تدریج افزایش وزن به افزایش میزان چربی ذخیره شده در بدن تغییر می‌کند.

جدول زیر نتایج مربوط به یک آزمایش روی بره‌های 3 ماهه و میانگین وزن اولیه 24 کیلوگرم را نشان می‌دهد. در این آزمایش بره‌ها به مدت 1 ماه تحت سطوح مختلفی از تغذیه قرار گرفتند. میزان مصرف خوراک در گروه های مختلف به میران 15، 25، یا 40 درصد از تغذیه آزاد محدود شد. بعد از دوره یکماهه محدودیت، تمام بره های به صورت آزاد تغذیه شدند. جیره آزمایشی نیز شامل 40 درصد علوفه و 60 درصد کنسانتره بود.

جدول1- رشد جبرانی بره‌های پرواری در دوره تغذیه آزاد

(برگرفته از مقاله Ding و همکاران، 2016)

منابع

1. Ryan W. J. (1900). “ Compensatory growth in cattle and shee p”. Nutrition Abstracts and Reviews. Series B. Livestock Feeds and Feeding, 60:653-664.
2. Hornicka J.L., C. Van Eenaemea, O. Ge´rarda, I. Dufrasneb, L. Istasse. (2000). “Mechanisms of reduced and compensatory growth”. Domestic Animal Endocrinology, 19:121–132.
3. Oldham J.M., A.H. Kirton, J.J. Bass. (1999). “Compensatory growth in lambs undernourished from birth”. Proceedings of the New Zealand Society of Animal Production,59: 111-113.
4. Ding L.M., J.Q. Chen, A.A. Degen, Q. Qiu, P.P. Liu, Q.M. Dong, Z.H. Shang, J.J. Zhang, S.J. Liu. (2016). “Growth performance and hormonal status during feed restriction and compensatory growth of Small-Tail Han sheep in China”. Small Ruminant Research, 144:191-196.
5. Luzardo S., J. Clariget, G. Banchero. (2019). “Can compensatory growth mitigate a feeding restriction in growing lambs”? Chilean Journal of Agricultural & Animal Sciences, 35:238-244.